آیه 23 سوره انفال

وَ لَوْ عَلِمَ اللَّهُ فِيهِمْ خَيْراً لَأَسْمَعَهُمْ وَ لَوْ أَسْمَعَهُمْ لَتَوَلَّوْا وَ هُمْ مُعْرِضُونَ «23»

وَ لَوْ عَلِمَ اللَّهُ فِيهِمْ خَيْراً: و اگر دانستى خداى تعالى در ايشان خيرى را كه انتفاع است به آيات قرآنى و قبول هدايت و اقبال بر طلب حق، لَأَسْمَعَهُمْ‌:

هر آينه شنوانيدى ايشان را، يعنى لطف و توفيق ارزانى فرمودى تا بشنوند آن را بر وجه اختيار، چنانچه مؤمنان مى‌شنوند و به آن منتفع شوند، و لكن آنها بسوء اختيار معرض، و مصرّ بر كفر شدند، لذا حق تعالى تخليه ايشان نموده به حال خود واگذاشت، وَ لَوْ أَسْمَعَهُمْ لَتَوَلَّوْا: و اگر شنوانيدى ايشان را بوسيله‌اى، هر آينه پشت كردى و برگشتندى از آن، وَ هُمْ مُعْرِضُونَ‌: در حالتى كه اعراض كنندگان باشند از قبول حق و هدايت. پس چون لطف به آنها فايده‌اى نداشت، ما ايشان را خذلان و تخليه نموديم.

حسن گويد اين جمله اخبار است از علم سبحانى كه اين جماعت كفره اشخاصى هستند كه اگر حق را بر آنها شنوانيم عدول نمايند، چنانكه فرمايد: وَ لَوْ رُدُّوا لَعادُوا لِما نُهُوا عَنْهُ‌.

در تبيان- به نقل از امام باقر عليه السّلام مراد جماعتى هستند از بنى عبد الدار، فقط دو نفر آنها مصعب بن عمير يكى از هم پيمان هايشان مسلمان شدند، لكن ما بقى مى‌گفتند: نحن صمّ بكم عمّا جاءنا به محمّد صلّى اللّه عليه‌

«1» بحار الانوار، جلد 70، صفحه 59، حديث 39.

جلد 4 صفحه 317

و آله و سلّم و مؤيد اين روايت حضرت باقر عليه السّلام است در جوامع الجامع به همين مضمون. «2» أبو علي گفته: در نزول اين آيه، كفار به پيغمبر گفتند: ما وقتى كلام تو را باور كنيم كه جماعتى از قصى بن كلاب كه سالها مرده‌اند زنده كنى و با تو تكلم نمايند و ما بشنويم. حق تعالى فرمود: اگر كلام موتى را نيز به آنها بشنوانيم، هر آينه از عناد و لجاج اعراض نكنند و قبول حق را نخواهند كرد.

تنبيه: اين مطلب مبرهن گرديده كه: ذات احديت الهى الطافى كه نسبت به مؤمنان نموده از ايجاد فطرت اسلاميه و اعطاى عقل و ارسال رسل و انزال كتب، تمام را در باره كافران نيز مرعى داشته بدون تفاوت، لكن كافر بسوء اختيار خود مقتضيات اين الطاف را مجرى ندارد و عنان مركب را در عرصه شهوات نفسانى و مخالفت رانده هيچگونه التفاتى ندارد، لذا به مرور انغمار در كفر و عناد، به كلى خود را از قابليت انتفاع به مواعظ سبحانى انداخته، در ورطه هلاكت غوطه ور باشد؛ اينست معنى خذلان و تخليه الهى. و اگر خداى تعالى دانستى كه در اينها خيرى و انتفاعى از آيات قرآنيه بود، هر آينه مى‌شنوانيد ايشان را و لازمه ندارد عدم انتفاع كفره به آيات عدم سماع الهى آيات را به آنها؛ زيرا مراد آيه نفى سماع است به جهت علم به انتفاع خير در آنها نه بالعكس كه علم به انتفاع موجب نفى سماع باشد. بعبارت اخرى: علم الهى سبب نيست براى عدم سماع آيات به ايشان، و همچنين علم الهى به ايمان و كفر بندگان، علت كفر و ايمان نمى‌شود، و الا نقض غرض و منافى با حكمت ارسال رسل و انزال كتب خواهد بود.

علم ازلى علت عصيان بودن‌

نزد حكما ز غايت جهل بود. «1»

مثلا شخص به مقدمات علميه مى‌داند زيد كه با سرمايه گزاف داخل‌

«2» تبيان، جلد 5، صفحه 117- مجمع البيان، جلد 2، صفحه 532- تفسير جوامع الجامع، صفحه 167 (نام فرد دوّم در تبيان و مجمع البيان «سويبط ذكر شده و در تفسير جوامع الجامع «سويد بن حرمله» نقل گرديده است)

«1» شعر از حكيم و متكلّم بزرگ، خواجه نصير الدين طوسى در پاسخ شعرى از عمر خيّام نيشابورى.

جلد 4 صفحه 318

تجارت شده بالاخره خسران براى او حاصل، و سرمايه و ربح را از دست دهد، زيرا بدون هادى اقدام به امرى نمودن بعد از مقصد و محل خطر است. پس از مدتى تجارت، زيد تهى دست و جز ضرر چيزى عايد او نشود، در اين صورت بديهى است كه علم اوليه شخص به خسران زيد، موجب ضرر و خسران او نگرديده، بلكه خود كرده را تدبير نيست؛ وَ ما كانَ اللَّهُ لِيَظْلِمَهُمْ وَ لكِنْ كانُوا أَنْفُسَهُمْ يَظْلِمُونَ‌. «1»

إِنَّ شَرَّ الدَّوَابِّ عِنْدَ اللَّهِ الصُّمُّ الْبُكْمُ الَّذِينَ لا يَعْقِلُونَ «22» وَ لَوْ عَلِمَ اللَّهُ فِيهِمْ خَيْراً لَأَسْمَعَهُمْ وَ لَوْ أَسْمَعَهُمْ لَتَوَلَّوْا وَ هُمْ مُعْرِضُونَ «23»

جلد 2 صفحه 521

ترجمه‌

همانا بدترين جنبندگان نزد خدا كران گنگانند آنانكه تعقّل نمى‌كنند

و اگر ميدانست خداوند در آنها خيرى را هر آينه شنوانده بود آنها را و اگر شنوانده بودشان هر آينه روى ميگرداندند و آنها بودند اعراض كنندگان.

تفسير

در مجمع از امام باقر (ع) روايت نموده كه نازل شده است در باره بنى عبد الدّار كه دو نفر از آن طائفه بيشتر مسلمان نشده بودند و مراد كران و گنگان معنوى هستند كه تفكر و تدبّر در معارف حقّه نمى‌نمايند و اگر قابل هدايت بدين اسلام بودند خداوند ديده بصيرت آنها را باز ميفرمود و مى‌فهماند حق بودن دين اسلام را بآنها ولى چون عنود و لجوج بودند اگر هم خداوند اين لطف را در باره آنها مى‌فرمود قبول اسلام و عمل باحكام آن نمى‌نمودند و اعراض مى‌كردند و كفر جحودى را شعار خود مى‌نمودند و حالشان بدتر ميشد و عقابشان اشدّ بود و در آيه دلالت است بر آنكه خداوند هيچ مرتبه از لطف را در باره هيچ طبقه از خلق دريغ نمى‌فرمايد مگر براى عدم قابليت آنها ..

وَ لَو عَلِم‌َ اللّه‌ُ فِيهِم‌ خَيراً لَأَسمَعَهُم‌ وَ لَو أَسمَعَهُم‌ لَتَوَلَّوا وَ هُم‌ مُعرِضُون‌َ «23»

و ‌اگر‌ ميدانست‌ خداوند ‌در‌ ‌اينکه‌ كفار و مشركين‌ ‌که‌ قابل‌ هدايت‌ هستند و پي‌جويي‌ ميكنند ‌از‌ دين‌ حق‌ ‌هر‌ آينه‌ گوش‌ قلب‌ ‌آنها‌ ‌را‌ باز ميكرد و فرمايشات‌ پيغمبر صلّي‌ اللّه‌ ‌عليه‌ و آله‌ و سلّم‌ و قرآن‌ ‌را‌ ميشنيدند و هدايت‌ ميشدند و چون‌ قابل‌ هدايت‌ نيستند ‌اگر‌ ‌خدا‌ گوش‌ قلب‌ ‌آنها‌ ‌را‌ باز كند و حق‌ ‌را‌ درك‌ كنند ‌مع‌ ‌ذلک‌ انكار ميكنند و اعراض‌ ميكنند چنانچه‌ ‌در‌ ‌آيه‌ شريفه‌ ميفرمايد وَ جَحَدُوا بِها وَ استَيقَنَتها أَنفُسُهُم‌ نمل‌ ‌آيه‌ 14، مكرر اشاره‌ شد ‌که‌ هدايت‌ الهي‌ و جعل‌ احكام‌ دو نحوه‌ ‌است‌ يكي‌ عام‌ ‌است‌ نسبت‌ بكليه‌ مكلفين‌ ‌از‌ كفار و مسلمين‌ ‌که‌ حجت‌ ‌بر‌ همه‌ تمام‌ ‌باشد‌ و راه‌ عذر ‌بر‌ همه‌ بسته‌ شود و ديگري‌ خاص‌ ‌است‌ نسبت‌ بكساني‌ ‌که‌ قابليت‌ هدايت‌ داشته‌ باشند عنايات‌ خاصه‌ و توفيقات‌ مخصوصه‌ نسبت‌ بآنها اعمال‌ ميفرمايد زيرا قابليت‌ محل‌ شرط ‌است‌ لذا ميفرمايد وَ لَو عَلِم‌َ اللّه‌ُ فِيهِم‌ خَيراً لَأَسمَعَهُم‌ خداوند عالم‌ السرّ و الخفيات‌ ‌از‌ قلوب‌ بندگان‌ ‌با‌ خبر ‌است‌ كساني‌ هستند ‌که‌ ‌اگر‌ ‌بر‌ ‌آنها‌ ‌از‌ روي‌ برهان‌ عقل‌ و حس‌ّ هزار دليل‌ اقامه‌ شود ‌از‌ عناد و عصبيتي‌ ‌که‌ دارند دست‌ ‌از‌ كفر و شرك‌ و فساد برنميدارند ‌حتي‌ بديهيات‌ ‌را‌ ‌هم‌ منكر ميشوند حتّي‌ حاضر ميشوند كشته‌ شوند و بجهنم‌ روند و زير بار حق‌ نروند و ميگويند

(النار و ‌لا‌ العار)

البته‌ ‌از‌ اينها سلب‌ توفيق‌ ميشود.

وَ لَو أَسمَعَهُم‌ و ‌بر‌ فرض‌ محال‌ ‌اگر‌ تمام‌ اسباب‌ موفقيت‌ ‌بر‌ ‌آنها‌ جمع‌آوري‌ شود

جلد 8 - صفحه 98

باز ‌هم‌ لَتَوَلَّوا گوش‌ نميدهند و بزبان‌ حال‌ ميگويند (‌من‌ گوش‌ استماع‌ ندارم‌ لمن‌ تقول‌)

]

(آیه 23)- در روایات آمده است که جمعی از بت پرستان لجوج نزد پیامبر آمده، گفتند: اگر جدّ بزرگ ما «قصیّ بن کلاب» را زنده کنی و گواهی به نبوت تو دهد ما همگی تسلیم خواهیم شد- آیه نازل شد و به آنها پاسخ داد.

آیه می‌گوید: خداوند هیچ گونه مضایقه در دعوت آنها به سوی حق ندارد اگر آنها آمادگی می‌داشتند و «خدا از این نظر خیر و نیکی در آنها می‌دید حرف حق را به هر صورت بود به گوش آنها می‌رسانید» (وَ لَوْ عَلِمَ اللَّهُ فِیهِمْ خَیْراً لَأَسْمَعَهُمْ). ولی آنها دروغ می‌گویند و بهانه می‌گیرند و هدفشان شانه خالی کردن از زیر بار حقّ است.

«و اگر با این حال (خداوند خواسته آنها را بپذیرد و) سخنان حق را بیش از این به گوش آنها بخواند (و یا جدّشان قصیّ بن کلاب را زنده کند و گواهی او را بشنوند) باز رو گردان می‌شوند و اعراض می‌کنند» (وَ لَوْ أَسْمَعَهُمْ لَتَوَلَّوْا وَ هُمْ مُعْرِضُونَ).

این جمله‌ها در باره کسانی است که بارها سخنان حق را شنیده‌اند و آیات روح پرور قرآن به گوش آنها رسیده و محتوای عالی آن را فهمیده‌اند ولی باز بر اثر تعصّب و لجاجت در مقام انکار بر آمدند.

این آیه جواب دندان شکنی است برای پیروان مکتب جبر، و نشان می‌دهد که سر چشمه همه سعادتها از خود انسان شروع می‌شود.